Zbigniew Jan Mańkowski
Zbigniew Jan Mańkowski; fot. Bartosz Żukowski
Wydział: Zakład Historii i Teorii Sztuki
E-mail: zbigniew.mankowski@asp.gda.pl
Zbigniew Jan Mańkowski
„W pracach badawczych rozwijam zapoczątkowane w książce o filozoficznych aspektach twórczości Czapskiego kwestie związków literatury i sztuki oraz świadomości praktyki artystycznej, głównie pisarzy, podejmuję tematy współistnienia literatury, sztuki i życia społecznego. W ostatnich pracach konstruuję teoretyczną koncepcję refleksyjności estetycznej, czyli rodzaj interdyscyplinarnego niesystemowego teoretyzowania na temat praktyk artystycznych. Samo pojęcie refleksyjności estetycznej odnoszę szczególnie do badania teoretycznego i poznawczego potencjału pisarstwa Czesława Miłosza. W kontekście moich poszukiwań teoretycznych zajmuję się także krytyką artystyczną. Inne pole mojej działalności to praktyki związane z badaniami interdyscyplinarnymi – pomiędzy dydaktyką, nauką, doświadczeniem i rozumieniem życia i współczesnej kultury.”
Absolwent Uniwersytetu Gdańskiego, doktorat na Wydziale Filologiczno-Historycznym; autor monografii Widzieć prawdę. Józefa Czapskiego filozofia twórczej egzystencji (2005). Brał udział jako ekspert w badawczym programie Pomorze 2030 –scenariusze rozwoju i kluczowe technologie. Jest edukatorem programu integralnej pedagogii oraz koordynatorem i współtwórcą Laboratorium Designu Społecznego w ramach współpracy ECS – ASP w Gdańsku.
Literatura daje do myślenia…
Gdybym miał nazwać dziedzinę, którą uprawiam, odchodząc od standardowej nazwy, to określiłbym ją, za Georgiem Steinerem, wyrażeniem „gramatyki tworzenia”, co oddawałoby w istocie sedno moich poszukiwań – interesują mnie reguły powstawania twórczych przedmiotów. A jeśli ująć krótko obszar, w jakim się poruszam badawczo to można go nazwać utrwalonym w tradycji określeniem literaturoznawstwo w związkach ze sztuką. Jest to dość spory dział humanistyki będący w silnym poznawczym powiązaniu ze światem idei, wiedzą o społeczeństwie czy antropologią kulturową. Ostatnio student naszej uczelni przyniósł mi prospekt – rodzaj naukowego genealogium zatytułowany Drzewo Janion, na którym ze zdziwieniem odkrył moje nazwisko na wysokiej prawej gałęzi tego imponującego wizualnego zestawienia. Tak, w istocie, studia na humanistyce Uniwersytetu Gdańskiego naznaczał duch hermeneutyki Marii Janion – idea wyjaśniania i rozumienia tekstów kultury, co wzmacniali moi nauczyciele, uczniowie Janion, profesorowie: Małgorzata Czermińska i Kazimierz Nowosielski. Tamte studia mają źródło w książce Humanistyka: poznanie i terapia. Stąd też obszar humanistyki, którą wypracowuję, wynika z silnych inspiracji literaturą jako rodzajem kodu rozumienia postaw i zachowań ludzkich, ale także źródłem ożywiania refleksji humanistycznej. Może ona brać swój ożywczy początek nie tylko z dyrektywy „poznaj samego siebie”, ale bardziej kieruje się przesłaniem „zatroszcz się o siebie (gr. epimeleia heauton to ćwiczenie i medytacja). Ten namysł w procesie rozumienia człowieka pozwala rozszerzyć projekt hermeneutyki o aspekty przeżywania i poznawczej roli emocji, co udowadniam w eseju Emocje krytyka. Refleksyjne spojrzenie na kilka aspektów narracji krytycznej.
W moim spojrzeniu na eseistyczne pisarstwo Czapskiego o sztuce akcentuję problem „twórczej egzystencji” w książce pt. Widzieć prawdę. W dużym skrócie chodzi tu o Czapskiego gigantyczny, życiowy projekt odysei widzialności; jego świat widzialny stoi na straży tajemnicy, przypomina o „wymogu transcendencji” i wyraża się w figurach „powołania” i „pielgrzymowania” i odpowiedzialnego doświadczania rzeczywistości – całkowitej i głębokiej afirmacji tego, co istnieje. Sztuka dla Czapskiego staje się probierzem prawdy o człowieku. Artysta w tej perspektywie jest tłumaczem „tłumaczem prawd wiecznych”.
Interesuje mnie, co sztuka ma do powiedzenia w kwestiach społecznych i tu istotną poznawczą i rozumiejącą rolę z kolei odgrywa współczesna powieść, która możliwie szybko reaguje na przemiany współczesnej rzeczywistości, a w dodatku, jak zauważa Richard Rorty, „jest gatunkiem, który pomaga w uchwyceniu różnorodności ludzkiego życia i przygodności naszych własnych słowników moralnych” (Wy-twarzanie społeczeństwa w literaturze – na podstawie współczesnej prozy polskie). Przeanalizowane przykłady literackich projekcji społecznych (m.in.: J. Anderman, P. Huelle, O. Tokarczuk, J. M. Rymkiewicz, M. Witkowski) ujawniają symptomy stadium społecznego rozproszenia.
Wielkim i silnym źródłem inspiracji w moich poszukiwaniach badawczych stają się poeci. Poetycka spuścizna Broniewskiego pozwala mi spojrzeć na niego jako ciekawy przykład zaangażowanie w projekt „nowego świata” ( Broniewski współczesny). Wiersz Różewicza o twórczości Bacona stał się dla mnie asumptem do refleksji o konstruowania ponowoczesnych obrazów ciała w sztukach wizualnych (Performatywność cielesna. Cielesność performatywna; ciało w kulturze współczesnej). Ciekawi mnie, kiedy poeta zgłębia tajemnice doświadczeń malarzy, godzinami studiując obrazy zwłaszcza współczesnych mu twórców („Uwierzyliśmy zbyt łatwo że piękno nie ocala”. Uwagi o refleksyjności estetycznej Herberta ) lub z kolei, kiedy inny poeta układa gdańską antologię wzajemnego oświecania się wierszy i obrazów (Współistnienie słów i obrazów według Kazimierza Nowosielskiego ). A lektura pism estetycznych Baudelaire’a pozwoliła mi: raz – dostrzec Refleksyjne źródła nowoczesnej sztuki, innym razem – zobaczyć związki malarstwa i muzyki (Chopin – Delacroix. Obraz muzyki).
Całość poszukiwań z perspektywy poezji wieńczy mój badawczy projekt habilitacyjny pt. Refleksyjność estetyczna pisarstwa Czesława Miłosza. Fenomen refleksyjności estetycznej (skłonność do teoretyzacji, „spoglądanie na samego siebie”), związany z pisarską działalnością Miłosza , odnoszę głównie do jego twórczo pojętej działalności mimetycznej, do doświadczeń związanych ze zmysłami, dotyczących kwestii trwania i rodzenia się procesu artystycznego oraz zjawisk takich jak: wrażliwość na zmysłową naturę istnienia, problemy widzenia oraz wybory estetyczne pisarza. Całość pracy obejmuje także: kształtowanie się krytycznego stosunku poety do zachodniego modelu twórczości i tworzenia (granice sztuki), refleksję nad doświadczeniem poetyckim, erozję wyobraźni chrześcijańskiej, „niemoralność sztuki” oraz rolę artysty w społeczeństwie nowoczesnym i późno-nowoczesnym.
Kończąc, mogę powiedzieć: poezja, literatura dają do myślenia o sztuce!
[2023]
"In my research, I develop the issues of relationships between literature and art, and writers' awareness of the artistic practice, originated in the book on the philosophical aspects of Czapski's work; I address the issues of coexistence of literature, art and social life. In recent work, I construct a theoretical concept of aesthetic reflexivity, i.e. a kind of interdisciplinary non-systemic theorising about artistic practices. I refer to the idea of aesthetic reflexivity, particularly to the theoretical and cognitive study of Czesław Miłosz's writing potential. In the context of my academic research, I also deal with artistic criticism. Another area of my activity is interdisciplinary research practice – between didactics, science, experience and understanding of life and contemporary culture."
A graduate of the University of Gdańsk, PhD at the Faculty of Philology and History; author of the monograph Seeing the truth. Józef Czapski's philosophy of creative existence (2005). He participated as an expert in the Pomerania 2030 development scenarios and key technologies research program. He is an educator in the integral pedagogy program and a coordinator and co-creator of the Social Design Laboratory within the cooperation of ECS and Academy of Fine Arts in Gdańsk.
Literature gives food for thought ...
If I were to name the field I pursue, departing from the common name, I would describe it, after George Steiner, with the expression "the grammar of creation", which would convey my search's essence – I am interested in the rules of forming creative objects. And if you briefly describe the area in which I am exploring, it can be called traditionally defined literary studies in relation to art. This is a relatively large section of the humanities with a strong cognitive connection with the world of ideas, knowledge about society and cultural anthropology. Recently, a student from our university brought me a prospectus – a kind of scientific genealogy called the Janion Tree. He was surprised to discover my name on the high right branch of this impressive visual statement. In fact, the studies of humanities at the University of Gdańsk were marked by Maria Janion's hermeneutics' spirit – the idea of explaining and understanding cultural texts, which was strengthened by my teachers, Janion's students, professors: Małgorzata Czermińska and Kazimierz Nowosielski. Those studies have their source in the book Humanities: cognition and therapy. Hence, the humanities area that I am developing arises from the strong inspiration of literature as a kind of code for understanding human attitudes and behaviours, and a source of animating humanistic reflection. It may have its invigorating beginning not only from the "know yourself" directive but is more guided by the message "take care of yourself (Greek: epimeleia heauton is exercise and meditation). This reflection in understanding man allows extending the project of hermeneutics to the aspects of experiencing and the cognitive role of emotions, which I prove in the essay Critic's emotions. A reflective look at several aspects of the critical narrative.
In my view of Czapski's essayistic art writing, I stress the problem of "creative existence" in the book See the truth. In a nutshell, it is about Czapski's gigantic, lifetime project of the odyssey of visibility; his visible world guards the secret, recalls the "requirement of transcendence" and expresses himself in the figures of "calling" and "pilgrimage" and responsible experiencing reality – a total and deep affirmation of what exists. Art for Czapski becomes a touchstone of the truth about man. In this perspective, the artist is a translator, "an eternal truth translator".
I am interested in what art has to say on social issues. Here an essential cognitive and understanding role is in turn played by a modern novel, which responds as quickly as possible to changes in contemporary reality, and also, as Richard Rorty notes, "is a genre that helps to capture the diversity of human life and the contingency of our moral dictionaries" (Creating society in literature – based on contemporary Polish prose). The analysed examples of literary social projections (among others: J. Anderman, P. Huelle, O. Tokarczuk, J. M. Rymkiewicz, M. Witkowski) reveal the symptoms of the stage of social dispersion.
Poets are becoming a great and strong source of inspiration in my research. Broniewski's poetic legacy allows me to look at him as an exciting example of his involvement in the "new world" project (Contemporary Broniewski). For me, Różewicz's poem about Bacon's work prompted me to reflect on the construction of postmodern body images in visual arts (Bodily performativity. Performative corporality; body in contemporary culture). I wonder when the poet explores the secrets of painters' experience, studying the paintings of his contemporary artists for hours ("We believed too easily that beauty does not save". Notes on Herbert's aesthetic reflectiveness). I also wonder when another poet composes Gdańsk anthology of mutual enlightenment of poems and paintings (Coexistence of words and pictures according to Kazimierz Nowosielski). And reading Baudelaire's aesthetic writings allowed me to see the Reflective sources of modern art and the connections between painting and music (Chopin – Delacroix. Picture of music).
The whole search from the perspective of poetry crowns my habilitation research project entitled Aesthetic reflectiveness of Czesław Miłosz's writing. The phenomenon of aesthetic reflexivity (tendency to theorise, "looking at myself"), associated with Miłosz's writing activity, I refer mainly to his creatively understood mimetic activity, to experiences connected with the senses, regarding the issue of the duration and creation of the artistic process and phenomena such as: sensitivity to the sensual nature of existence, vision problems and the writer's aesthetic choices. The whole work also includes: creating the poet's critical attitude to the Western model of Creativity and creation (the boundaries of art), reflection on poetic experience, erosion of Christian imagination, "immorality of art" and the role of the artist in modern and late-modern society.
In conclusion, I can say: poetry and literature give food for thought about art!
